Op de dag dat het thema voor de Sioo themadag werd gekozen en er betekenis en lading aan gegeven werd, was ik er niet. Dus gaf ik er, aan de hand van de flarden van collega’s, in mijn eentje betekenis aan. Gelukkig zorgde de dag zelf voor verdere lading en invulling van het begrip. Ik neem jullie mee…
Vervreemding en kunst
Wat is vervreemding voor mij? Ik wist het niet zo goed. Het eerste beeld dat bij me opkwam was een onderdeel van de tentoonstelling “Schurend Paradijs” in de Elleboog kerk. De kerk heet nog kerk, maar is geen kerk meer. De originele plattegrond klopte qua indeling nog wel, maar zowel het dak als de, van boven tot onder, beschilderde muren, maakten dat het geen kerk meer was.
In deze lege ruimte stonden en lagen verschillende tafeltjes met een siliconen detail en een enkel kledingstuk of accessoire, die door piepende geluidjes met elkaar communiceerden. Kunst kan vervreemdend werken, als het bestaande vormen, gebeurtenissen, tekens en voorstellingen, soms overduidelijk en soms heel subtiel, verandert, zodat je het gehele beeld niet meer kunt plaatsen. Daarop voortbordurend, onderzocht ik verder ‘vervreemdende’ situaties. Die komen er eigenlijk altijd op neer dat er in de context iets is, dat ik (nog) geen plek kan geven. Waar ik mijn gedachten nog niet omheen krijg, nog geen verhaal van kan maken.
Verschil vervreemding en ongemak
Het voorgaande thema was “ongemak”. Vervreemding is heel wat anders dan ongemak. Voor mij geldt dat ongemak in situaties zit, waar het onduidelijk is hoe te handelen. Onlangs zat ik bijvoorbeeld met een samenwerkingspartner om de tafel, om een aantal lastige situaties te bespreken en het was onduidelijk wie nu wie had uitgenodigd. En of we eerst zouden lunchen en daarna ‘de koe bij de horens zouden vatten’ of dat we dat tegelijkertijd zouden doen. Ook was het niet helder wie de brug zou kunnen maken van de smalltalk naar de olifant in de kamer.
Vervreemding en waarnemen
De echte vervreemding, het ‘mhuw’ moment, duurt bij mij niet zo lang. Eigenlijk is het alleen maar de pauze, die ik nodig heb om te schakelen naar het proces van verdiepend waarnemen. Wat zie ik, wat hoor ik en wat voel ik. Eigenlijk houd ik heel erg van dergelijke situaties; contexten waar ik niet direct chocola van kan maken om er mijn eigen verhalen van te kan maken. Of samen met anderen te duiden en er verhalen van te maken. Er ontstaat dan echt iets en dat vind ik interessant én verrijkend!
Bijna te laat
En met deze persoonlijke duiding van vervreemding, kwam ik bijna te laat bij de themadag. Doordat er minder treinen waren en geen conducteurs, kwam ik in de verkeerde trein terecht en eindigde ik in Almere. Daar was niks vervreemdends aan, dat was gewoon verdwalen. Doordat ik zo laat was, kwam ik direct in de juiste zaal terecht. Het overgrote deel van de andere aanwezigen zat in een subzaal. Daar gebeurde niets en er zat niemand van de organisatie en ze dachten dat het feit dat er niks gebeurde, onderdeel was het programma. Dat was misschien wel een beetje vreemd…
Vervreemding als psychologisch begrip
Met zijn keynote deed Paul Verhaegen de collectieve framing van het begrip “verveemding” voor de dag. Dus voor iedereen die er nog niet over had nagedacht was zijn verhaal de definitie van vervreemding. Zijn interpretatie is psychologisch en gaat over identiteit en de vervreemding van die identiteit van ons lijf. Denk aan alle ideaalbeelden die ons opgelegd worden, de sociale druk waar we mee te maken hebben en de roofbouw die we plegen op ons lichaam. En de spanning, die de behoefte om alleen te zijn en tegelijkertijd deel te zijn van het geheel, oplevert.
Allemaal thema’s en issues die ik herken, ook in mijn eigen leven. Maar die voor mij niet in mijn begrip van vervreemding pasten. Paul’s verhaal werd overigens zeer mooi geïllustreerd in het fragment uit de film Portrait de la jeune fille en feu, die Robert Braak tijdens zijn workshop vertoonde. Daar zien we een schilder. Zij maakt in opdracht, maar onder valse voorwendselen, een portret van een geliefde vriendin. Ze doet dat met in acht neming van de regels, normen en techniek van de schilderkunst van die tijd. De geportretteerde herkent zichzelf niet in het schilderij, wordt boosen vraagt of de schilder haar zo ziet, zo kil, zo afstandelijk, zo levenloos. De schilder krijgt daarmee een flinke veeg uit de pan dat ze zichzelf niet heeft meegenomen, zichzelf haar identiteit en de relatie heeft uitgevlakt in haar eigen werk.
Vervreemding als sociologisch begrip
De sociologische duiding van het begrip vervreemding verwijst naar het idee dat mensen hebben, dat zij geen invloed kunnen uitoefenen op de ontwikkelingen in de wereld waar ze leven. Leike van Oss vertelde daarover een rijk verhaal, aan de hand van het gedachtegoed van Hartmund Rosa. Hij schreef onder andere het boek “Leven in tijden van versnelling”. De versnelling heeft dan betrekking op het samenspel van de technologische versnelling, de versnelling van de maatschappelijke verandering en de versnelling van het levenstempo.
Relaties zijn mute geworden zegt Leike, oftewel Rosa. De relatie tussen mens en (een stuk van) wereld is ‘mute’ geworden: het is een ‘stomme’, niet sprekende relatie. Dat is voor mij dezelfde sensatie als bij kunst. De vervreemding is er, als ik nog even geen relatie heb met de kunst. Die moet ik dan nog maken. Interessant was dat Leike twee kanten van vervreemding benadrukte. Wij vervreemden (een stuk van) de wereld van ons. We maken de wereld een ‘resource’ waar we eindeloos gebruik van kunnen maken, een instrument, iets wat je onder controle moet zien te krijgen. Wij voelen ons vervreemd in (een stuk van) de wereld. De wereld voelt relatie loos, ontkoppeld, niet-responsief in reactie op ons handelen.
We hebben dus iets te doen in het herstellen van die relatie. Dat is niet makkelijk, niet organiseerbaar en zeker niet afdwingbaar. En het is ook niet een eenmalig iets. Dit proces vraag, dat je geraakt wilt worden en dat je vertrouwen moet hebben in je vermogens om in een mute relatie in staat te zijn te werken aan het bouwen van resonante relaties. Dat we er toe doen.
Kunst als oefenterrein
Leikes keynote over vervreemding, die op de ontwikkelingen in de maatschappij steunt, spreekt mij veel meer aan dan de psychologische. Ik plaats graag ontwikkelingen in de context. Pauls psychologische benadering maakt het in mijn optiek te individueel. Ondanks het feit dat Paul wel een aantal maatschappelijke ontwikkelingen, als aanjager van zijn duiding van vervreemding, naar voren bracht intervenieert hij op het niveau van het individu, waarmee we niet aan de bron werken. We hebben dus volgens mij iets te doen op het niveau van de samenleving, zodat Paul minder werk krijgt op individueel niveau.
De samenleving is groot en complex, maar bovenal staat ‘ie niet stil. Je kijkt er naar en meteen is het alweer net even anders dan daarvoor. Het is een terugpratend systeem, geen object. Vertrouwen krijgen dat we allemaal als individu toch van betekenis zijn in het werken aan het weer resonant maken van relaties met de wereld, in wijken in organisaties is nodig. Oefenen en ervaren dat we van mute relaties naar resonante relaties kunnen komen, is daarom misschien makkelijker op kleine schaal. Kunst, en dan met name moderne en conceptuele kunst, is volgens mij een ideaal oefenterrein om, individueel en collectief, onze competenties te ontwikkelen om te werken aan het van mute naar resonant maken van relaties. Ook al praten de meeste kunstwerken niet terug!
Ik heb dat vaak gezien als ik met groepen deelnemers, die allemaal verschillende kijktechnieken in de hand, een museum bezochten . Er waren mensen die van te voren aangaven dat ze echt helemaal niks met kunst cq moderne kunst hadden. Toch bleken zij ineens dingen te zien die ze niet voor mogelijk hielden. Of juist geraakt werden door iets, wat ze daarvoor afschreven als onzin.
Ik dacht altijd dat we op die momenten aan de ontwikkeling van onze waarnemingsvaardigheden werkten. Door dit verhaal zie ik nu dat we werkten aan het herstellen van mute relaties naar resonante. Net als alle pogingen om tot meer resonate relaties in organisaties te komen, is het zeker niet zalig makend. Maar ik zie het als een mooie bouwsteen in het bouwen van vertrouwen.
Op de dag dat het thema voor de Sioo themadag werd gekozen en er betekenis en lading aan gegeven werd, was ik er niet. Dus gaf ik er, aan de hand van de flarden van collega’s, in mijn eentje betekenis aan. Gelukkig zorgde de dag zelf voor verdere lading en invulling van het begrip. Ik neem jullie mee…
Vervreemding en kunst
Wat is vervreemding voor mij? Ik wist het niet zo goed. Het eerste beeld dat bij me opkwam was een onderdeel van de tentoonstelling “Schurend Paradijs” in de Elleboog kerk. De kerk heet nog kerk, maar is geen kerk meer. De originele plattegrond klopte qua indeling nog wel, maar zowel het dak als de, van boven tot onder, beschilderde muren, maakten dat het geen kerk meer was.
In deze lege ruimte stonden en lagen verschillende tafeltjes met een siliconen detail en een enkel kledingstuk of accessoire, die door piepende geluidjes met elkaar communiceerden. Kunst kan vervreemdend werken, als het bestaande vormen, gebeurtenissen, tekens en voorstellingen, soms overduidelijk en soms heel subtiel, verandert, zodat je het gehele beeld niet meer kunt plaatsen. Daarop voortbordurend, onderzocht ik verder ‘vervreemdende’ situaties. Die komen er eigenlijk altijd op neer dat er in de context iets is, dat ik (nog) geen plek kan geven. Waar ik mijn gedachten nog niet omheen krijg, nog geen verhaal van kan maken.
Verschil vervreemding en ongemak
Het voorgaande thema was “ongemak”. Vervreemding is heel wat anders dan ongemak. Voor mij geldt dat ongemak in situaties zit, waar het onduidelijk is hoe te handelen. Onlangs zat ik bijvoorbeeld met een samenwerkingspartner om de tafel, om een aantal lastige situaties te bespreken en het was onduidelijk wie nu wie had uitgenodigd. En of we eerst zouden lunchen en daarna ‘de koe bij de horens zouden vatten’ of dat we dat tegelijkertijd zouden doen. Ook was het niet helder wie de brug zou kunnen maken van de smalltalk naar de olifant in de kamer.
Vervreemding en waarnemen
De echte vervreemding, het ‘mhuw’ moment, duurt bij mij niet zo lang. Eigenlijk is het alleen maar de pauze, die ik nodig heb om te schakelen naar het proces van verdiepend waarnemen. Wat zie ik, wat hoor ik en wat voel ik. Eigenlijk houd ik heel erg van dergelijke situaties; contexten waar ik niet direct chocola van kan maken om er mijn eigen verhalen van te kan maken. Of samen met anderen te duiden en er verhalen van te maken. Er ontstaat dan echt iets en dat vind ik interessant én verrijkend!
Bijna te laat
En met deze persoonlijke duiding van vervreemding, kwam ik bijna te laat bij de themadag. Doordat er minder treinen waren en geen conducteurs, kwam ik in de verkeerde trein terecht en eindigde ik in Almere. Daar was niks vervreemdends aan, dat was gewoon verdwalen. Doordat ik zo laat was, kwam ik direct in de juiste zaal terecht. Het overgrote deel van de andere aanwezigen zat in een subzaal. Daar gebeurde niets en er zat niemand van de organisatie en ze dachten dat het feit dat er niks gebeurde, onderdeel was het programma. Dat was misschien wel een beetje vreemd…
Vervreemding als psychologisch begrip
Met zijn keynote deed Paul Verhaegen de collectieve framing van het begrip “verveemding” voor de dag. Dus voor iedereen die er nog niet over had nagedacht was zijn verhaal de definitie van vervreemding. Zijn interpretatie is psychologisch en gaat over identiteit en de vervreemding van die identiteit van ons lijf. Denk aan alle ideaalbeelden die ons opgelegd worden, de sociale druk waar we mee te maken hebben en de roofbouw die we plegen op ons lichaam. En de spanning, die de behoefte om alleen te zijn en tegelijkertijd deel te zijn van het geheel, oplevert.
Allemaal thema’s en issues die ik herken, ook in mijn eigen leven. Maar die voor mij niet in mijn begrip van vervreemding pasten. Paul’s verhaal werd overigens zeer mooi geïllustreerd in het fragment uit de film Portrait de la jeune fille en feu, die Robert Braak tijdens zijn workshop vertoonde. Daar zien we een schilder. Zij maakt in opdracht, maar onder valse voorwendselen, een portret van een geliefde vriendin. Ze doet dat met in acht neming van de regels, normen en techniek van de schilderkunst van die tijd. De geportretteerde herkent zichzelf niet in het schilderij, wordt boosen vraagt of de schilder haar zo ziet, zo kil, zo afstandelijk, zo levenloos. De schilder krijgt daarmee een flinke veeg uit de pan dat ze zichzelf niet heeft meegenomen, zichzelf haar identiteit en de relatie heeft uitgevlakt in haar eigen werk.
Vervreemding als sociologisch begrip
De sociologische duiding van het begrip vervreemding verwijst naar het idee dat mensen hebben, dat zij geen invloed kunnen uitoefenen op de ontwikkelingen in de wereld waar ze leven. Leike van Oss vertelde daarover een rijk verhaal, aan de hand van het gedachtegoed van Hartmund Rosa. Hij schreef onder andere het boek “Leven in tijden van versnelling”. De versnelling heeft dan betrekking op het samenspel van de technologische versnelling, de versnelling van de maatschappelijke verandering en de versnelling van het levenstempo.
Relaties zijn mute geworden zegt Leike, oftewel Rosa. De relatie tussen mens en (een stuk van) wereld is ‘mute’ geworden: het is een ‘stomme’, niet sprekende relatie. Dat is voor mij dezelfde sensatie als bij kunst. De vervreemding is er, als ik nog even geen relatie heb met de kunst. Die moet ik dan nog maken. Interessant was dat Leike twee kanten van vervreemding benadrukte. Wij vervreemden (een stuk van) de wereld van ons. We maken de wereld een ‘resource’ waar we eindeloos gebruik van kunnen maken, een instrument, iets wat je onder controle moet zien te krijgen. Wij voelen ons vervreemd in (een stuk van) de wereld. De wereld voelt relatie loos, ontkoppeld, niet-responsief in reactie op ons handelen.
We hebben dus iets te doen in het herstellen van die relatie. Dat is niet makkelijk, niet organiseerbaar en zeker niet afdwingbaar. En het is ook niet een eenmalig iets. Dit proces vraag, dat je geraakt wilt worden en dat je vertrouwen moet hebben in je vermogens om in een mute relatie in staat te zijn te werken aan het bouwen van resonante relaties. Dat we er toe doen.
Kunst als oefenterrein
Leikes keynote over vervreemding, die op de ontwikkelingen in de maatschappij steunt, spreekt mij veel meer aan dan de psychologische. Ik plaats graag ontwikkelingen in de context. Pauls psychologische benadering maakt het in mijn optiek te individueel. Ondanks het feit dat Paul wel een aantal maatschappelijke ontwikkelingen, als aanjager van zijn duiding van vervreemding, naar voren bracht intervenieert hij op het niveau van het individu, waarmee we niet aan de bron werken. We hebben dus volgens mij iets te doen op het niveau van de samenleving, zodat Paul minder werk krijgt op individueel niveau.
De samenleving is groot en complex, maar bovenal staat ‘ie niet stil. Je kijkt er naar en meteen is het alweer net even anders dan daarvoor. Het is een terugpratend systeem, geen object. Vertrouwen krijgen dat we allemaal als individu toch van betekenis zijn in het werken aan het weer resonant maken van relaties met de wereld, in wijken in organisaties is nodig. Oefenen en ervaren dat we van mute relaties naar resonante relaties kunnen komen, is daarom misschien makkelijker op kleine schaal. Kunst, en dan met name moderne en conceptuele kunst, is volgens mij een ideaal oefenterrein om, individueel en collectief, onze competenties te ontwikkelen om te werken aan het van mute naar resonant maken van relaties. Ook al praten de meeste kunstwerken niet terug!
Ik heb dat vaak gezien als ik met groepen deelnemers, die allemaal verschillende kijktechnieken in de hand, een museum bezochten . Er waren mensen die van te voren aangaven dat ze echt helemaal niks met kunst cq moderne kunst hadden. Toch bleken zij ineens dingen te zien die ze niet voor mogelijk hielden. Of juist geraakt werden door iets, wat ze daarvoor afschreven als onzin.
Ik dacht altijd dat we op die momenten aan de ontwikkeling van onze waarnemingsvaardigheden werkten. Door dit verhaal zie ik nu dat we werkten aan het herstellen van mute relaties naar resonante. Net als alle pogingen om tot meer resonate relaties in organisaties te komen, is het zeker niet zalig makend. Maar ik zie het als een mooie bouwsteen in het bouwen van vertrouwen.